شمیران شمع ایران

همشهری آنلاین_راحله عبدالحسینی:  روایت‌های کمابیش آشنایی که می‌گوید در طول تاریخ روستاهای شمیران چگونه میزبان مسافران ورهگذرانی که برای نفس تازه کردن در آب وهوای خوش، مهمان شمیرانی‌ها بودند. با «فرزانه ابراهیم‌زاده» نویسنده و پژوهشگر تاریخ تهران هم‌صحبت شده‌ایم. او برایمان از سرگذشت شمیران می‌گوید واینکه چطور شمیران به پایتخت پیوست.  

«امین احمد رازی، مورخ عهد صفوی و نویسنده کتاب هفت اقلیم، برای شمیران لفظ شمع ایران را به کار می‌برد و دلیلش را این می‌داند که شمیران در منطقه‌ای کوهستانی و بسیار زیبا واقع شده و می‌درخشد.» ابراهیم‌زاده، پژوهشگر تاریخ تهران که اجداد مادری او اهل محله امامزاده قاسم(ع) شمیران هستند می‌گوید: «در توصیف شمیران در کتاب هفت اقلیم می‌خوانیم که زمین پر از نقش و نگار بود و لاله بر پیکر و هیچ مستشهدی مانند آن نبوده. به همین دلیل نویسنده کتاب، این کوهستان را شمع ایران می‌نامیده. می‌گوید که میوه‌های بسیار خوبی هم داشته و گیلاس شمیران را بسیار معروف می‌دانسته. این اصطلاح را اعتمادالسلطنه در مرات‌البلدان می‌گیرد و وقتی راجع به شمیران صحبت می‌کند می‌گوید که شمیران، شمع ایران است. در کتاب گیلان و دیلمستان نوشته میرظهیرالدین، باز می‌بینیم که نام شمع ایران برای شمیران به کار برده شده‌است.»

•  شمیران در آینه تاریخ

برای اینکه بیشتر درباره تاریخ شمیران بدانیم، از او می‌خواهیم درباره اینکه تاریخچه جغرافیای شمیران به چه زمانی برمی‌گردد بیشتر توضیح دهد. ابراهیم‌زاده ادامه صحبت‌هایش را با توضیحی درباره نام شمیران پی می‌گیرد: «شمیران پای مهم‌ترین کوه اساطیری ایران، کوه‌های البرز قرار گرفته‌است. در نوروزنامه نوشته خیام نیشابوری، کلمه شمیران زیاد دیده می‌شود. زیرا شمیران در مناطق مختلف ایران هم بوده. مثل شمیران ارمنستان، شمیران هرات و... و. به‌طور کلی کلمه شم یا سم به معنای سرماست. وقتی میوه‌ای دچار سرمازدگی می‌شود، در برخی نقاط ایران می‌گویند سم زده‌است. ران هم پسوند مکان است. بنابراین شمیران به مکان سردسیر گفته می‌شود.

با همین ریشه، کلمه سمیرم را هم داریم که نام شهری در جنوب استان اصفهان است و ۲ هزارمتر از سطح دریا ارتفاع دارد. در کتاب‌های قرون اول و دوم هجری از شمیران قصران هم صحبت به میان آمده‌است. در مورد تاریخ شمیران ۲ نظریه وجود دارد. روایت اول را دکتر منوچهر ستوده نویسنده کتاب جغرافیای تاریخی شمیران آورده و می‌گوید شمیران در حقیقت یکی از روستاهای ری بوده‌است. روایت دوم از دکتر حسین کریمان نویسنده کتاب قصران است که می‌گوید شمیران بخشی از قصران داخل بوده. این دو نظریه همدیگر را تکمیل می‌کنند. ری در دوره‌های باستانی یکی از بزرگ‌ترین شهرهای ایران بوده و گفته می‌شود پنجمین شهر بزرگ ایران و شهر مذهبی و به نوعی پایتخت مذهبی دوره‌های مختلف ایران بوده‌است. در کتاب‌های تاریخی مختلف آمده که ری ۱۷ شهرستان داشته از جمله قصران، مهران، شمیران و تهران.

هرکدام از این شهرستان‌ها در دوره‌های مختلف اهمیتی داشته است. دکتر کریمان معتقد بوده که قصران منطقه بزرگی بوده و از حدود لاریجان در شمال شرقی تهران، شروع و تا منطقه طالقان را شامل می‌شد. قصران معرب کلمه کوهسران است. در منابع اساطیری هم کلمه کوهسران آمده. در گذشته تاریخی ۲ قصران داشتیم. قصران داخل(تجریش، شمیران مرکزی) و قصران خارج(لاریجان، طالقان و بخشی از لواسان). ری بعد از حمله مغول به شدت تخریب می‌شود و مردم ری به شهرستان‌های ری و بیشتر به تهران می‌روند و دوران شاه طهماسب، حصار صفوی را ایجاد می‌کنند و تهران، شهر می‌شود. به تناسب تهران، شمیران هم اهمیت پیدا می‌کند و روستاهای مهران و بخشی از قصران را دربرمی‌گیرد.

از قرن نهم به بعد، این محدوده را به نام شمیران می‌شناسیم. شمیرانی که متشکل از روستا بوده. با رشد و گسترش تهران، ساکنان تهران برای ییلاق به شمیران می‌رفتند. شمیران به تفرجگاه‌های تهران تبدیل می‌شود. این را هم بگویم که نام برخی از روستاهای شمیران از قرن سوم در کتاب‌ها به‌عنوان جایی خنک و خوش آب و هوا آمده‌است؛ مثل تجریش.»

•  ییلاق تابستانی 

اینکه شمیران چطور به تهران می‌پیوندد موضوعی است که باید ردپای آن را در کتاب‌های تاریخی دنبال کرد. اما پیش از آن باید کمی بیشتر درباره تاریخ تهران غور و تأمل کنیم. ابراهیم‌زاده در توضیحی مختصر می‌گوید: «تاریخ تهران را بیشتر از زمان شاه طهماسب صفوی داریم. رضا قلی هدایت در روضه‌الصفا آورده است که کریمخان زند سال ۱۱۷۳ قمری به ری و تهران می‌آید و هوای تهران را عفونت‌خیز توصیف می‌کند. یعنی هوای گرم که بیماری را شدت می‌بخشیده. کریمخان به شمیران می‌رود و پیشنهاد ساخت دارالخلافه را در شمیران می‌دهد و حتی تصمیم می‌گیرد که تابستان‌ها را در شمیران و زمستان‌ها را در شیراز بگذراند.

چه اتفاقی می‌افتد که او از این پیشنهاد صرفنظر می‌کند را نمی‌دانیم. در دوره‌های بعدی که آقامحمدخان قاجار قصد دارد به ری و تهران بیاید، در منطقه شمیران و تجریش مستقر می‌شود و از اینجا به تهران حمله می‌برد. وقتی قاجاریه تهران را پایتخت اعلام می‌کند، با توجه به خصلت ایلاتی که قاجارها داشتند، به‌طور جدی تصمیم می‌گیرند که بین تهران و شمیران در زمستان و تابستان، سکونتگاه اختیار کنند. فتحعلیشاه دومین قصر خود را در روستای کردویه(نیاوران امروزی) به نام کاخ جهان‌نما بنا می‌کند. بعدها در شهرستانک و مناطق مختلف شمیران، کاخ‌های پادشاهان قاجاری به‌عنوان پایتخت تابستانی ساخته می‌شود.» 
 جاده‌هایی که به مقصد کاخ‌ها کشیده شد
درست در همین روزهاست که کاخ‌ها و عمارت‌های قاجاری یکی پس از دیگری در روستاهای شمیران سر بر می‌آورد و به دنبال آن راه‌ها و جاده‌ها هم برای‌ تردد آسان ساخته می‌شود. ابراهیم‌زاده می‌گوید: «با ساخته شدن قصرهای قاجاری در شمیران، جاده قدیم شمیران ساخته شد. ناصرالدین شاه سال ۱۲۴۶ شمسی دور تهران حصار جدیدی می‌کشد. دوازه شمیران، همین دوره شکل می‌گیرد. دروازه شمیران در حوالی خیابان فخرالدوله بوده که با یک پیچ به جاده قدیم شمیران می‌رسید و حالا به نام پیچ‌شمیران در ابتدای خیابان شریعتی می‌شناسیم.»

•  بلندترین خیابان از تهران به شمیران

شمیران برخلاف تهران تا اواخر دوران قاجار هنوز به شکل روستایی بود و تا آن زمان قریب به ۱۵۰ روستا داشته که امروز نام روستاهای بزرگ روی محله‌ها گذاشته شده مثل قلهک، دربند، تجریش و... و. ابراهیم‌زاده در پاسخ به این پرسش که شمیران چطور به تهران پیوست، می‌گوید: «پهلوی اول، در کاخ گلستان مستقر نمی‌شود. کاخ مرمر را در تهران می‌سازد و برای کاخ تابستانه خود، بخشی از زمین‌های کاخ سعدآباد را خریداری می‌کند. مهم‌ترین بخش آن هم تپه علیخان بود. سلیمان بهبودی در کتاب خاطرات خود آورده است که حدود سال ۱۳۰۷ شمسی، من و رضاشاه با اسب تا لب خاکریز خندق شمالی تهران (چهارراه ولی‌عصر(عج) امروزی) آمدیم. رضاشاه گفت: فردا به کریم‌آقابوذرجمهری بگو به اینجا بیاید.

رضاشاه به او می‌گوید خندق را پر و ۱۲ دروازه تهران را خراب کن. همانجا هم دستور ساخت جاده جدید از کاخ مرمر تا کاخ سعدآباد را می‌دهد. جاده جدید شمیران تا شهریور ۱۳۲۰ به‌صورت اختصاصی بود. بعد از اینکه راه‌آهن ساخته می‌شود، تصمیم می‌گیرد این جاده را به راه‌آهن وصل کند و به این دلیل بلندترین خیابان پایتخت ساخته می‌شود. بین سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۲۰ خیابان ولی‌عصر(عج) شکل می‌گیرد. شاید جالب باشد که بدانید جداره خیابان ولی‌عصر(عج) از میدان ونک تا چهارراه پارک وی بعد از دهه ۳۰ شکل می‌گیرد. باغ و زمین‌های بزرگی بوده که قطعه قطعه می‌شود.

تفرجگاه‌های جدید و رستوران‌های مدرن سورنتو، چاتانوگا یا بازار صفویه و بوستان ملت در این محدوده، ساخته و اینجا به گذر جدید فرهنگی تبدیل می‌شود. از زمانی که پهلوی اول تصمیم می‌گیرد کاخ مرمر و کاخ سعدآباد را به هم وصل کند، روستاهای شمیران داخل جغرافیای تهران قرار می‌گیرند.»